Complex is niet (hetzelfde als) moeilijk (3)

Pieter Jansen en Fredrike Bannink

Paradigma’s

Complexiteit is een gegeven. Dat kunnen we dus maar beter serieus nemen. Gelukkig wordt dat al veel gedaan. In ons (medische) vak is het echter nog niet gebruikelijk. Het kost moed om van de gebaande paden af te gaan, maar dan blijkt het wat op te leveren en nog leuk te zijn ook.

Het vlindereffect: Een vleugelslag van een vlinder in Brazilië kan maanden later leiden tot een tornado (of mooi weer) in Texas.

Een voorbeeld dichterbij: Ik ging wat later van huis en miste de trein. En vervolgens…….
De metafoor van de vlinder laat mooi zien hoe een kleine wijziging in de uitgangspositie in een latere fase grote verschillen kan veroorzaken. Vooral wanneer er sprake is van veel factoren met veel onderlinge interacties.

In de moderne wetenschap kennen we twee belangrijke paradigma’s: het paradigma van de analyse en het paradigma van de synthese.

• Het paradigma van de analyse maakt gebruik van reductionisme als werkvorm. Hierbij proberen we een systeem te begrijpen door het op te delen in de samenstellende elementen. Die worden geïsoleerd onderzocht en het systeem wordt vervolgens gezien als een optelsom van de elementen. Een voorwaarde hiervoor is lineariteit. Zuivere lineariteit bestaat echter alleen als theoretisch model, een vereenvoudiging van de werkelijkheid. Kleine variaties en de letterlijk ontelbare interacties tussen alle elementen in de echte wereld maken deze tot een niet-lineaire aangelegenheid. Wanneer alleen vanuit dit paradigma wordt gedacht gaat men ervan uit dat als je maar lang genoeg analyseert met steeds sterkere microscopen en krachtiger computers, uiteindelijk alles te kennen is. Dit is het dominante paradigma in de huidige wetenschap.
• Naast analyse kent de wetenschap het paradigma van de synthese. Hierbij ziet men een onderwerp niet als optelsom van componenten, maar kijkt men naar de samenhang van relaties tussen de componenten binnen het geheel. Het concentreert zich op de dynamiek. Het zijn vooral complexe systemen die gekenmerkt worden door deze samenhang van relaties. In Wittgenstein’s woorden: “Don’t ask for the meaning; ask for the use.” Niet het waarom is van belang, maar het hoe, de functie.

Een kenmerk van een langer bestaand paradigma is dat het niet meer bewust beleefd wordt. En onderwijs maakt een paradigma vanzelfsprekend, waardoor het lastiger wordt om buiten die kaders te denken. Het reductionisme heeft mede een stevige positie omdat het grote successen heeft opgeleverd in de wetenschap en techniek. De enorme veranderingen van de afgelopen eeuwen in ons dagelijks leven en ook in de geneeskunde zijn voor een belangrijk deel te danken aan reductionistisch onderzoek. Het heeft ons veel gebracht.

Maar hoe te handelen als een reductionistische aanpak niet geschikt is bij hoog-complexe onderwerpen? Dan is het paradigma van de synthese goed bruikbaar.